Պատմություն

Անին որպես մայրաքաղաք

9-րդ դարի վերջին Արմինիա կուսակալությունում հայ իշխանների քաղաքական դիրքերը ամրապնդվեցին։ Բագրատունիների, Արծրունիների ու Սյունիների երկարատև պայքարն ավարտվեց արաբների պարտությամբ։ Դվինի ամիրան իր դիրքերը վերջնականապես զիջեց հայոց իշխանին, որի պաշտոնը ավելի քանի մեկ դար ժառանգվում էր Բագրատունիների կողմից։Շիրակում Անի ամրոցի շուրջ գոյացող նոր քաղաքը Բագրատունիները 961 թվականին հռչակեցին մայրաքաղաք։ Անին աշխարհագրական և ռազմավարական հարմար դիրք ուներ և գտնվում էր բանուկ առևտրական ճանապարհների խաչմերուկում։ 963 թվականին հայոց շահնշահ Աշոտ Գ Ողորմածը (953–977) Կարսում ստեղծում է նոր թագավորություն, որի ղեկավար է նշանակում եղբորը։ 964 թվականին նա ամրոցից հյուսիս՝ հրվանդանի նեղ մասում, կառուցեց «Աշոտաշեն» պարիսպները։

Հայաստանը միջնադարում

  IX դարի կեսերին հայոց թագավորության վերականգնման համար նպաստավոր իրավիճակ էր ստեղծվել։ Միջին դարերի հզոր տերություններից մեկը՝ Արաբական խալիֆությունը, IX դարում սկսեց թուլանալ և անկման ուղի բռնել։ Զարգացման տարբեր աստիճաններում գտնվող, տարբեր լեզու, դավանանք ունեցող ժողովուրդների բռնի միավորումը մի պետության մեջ կայուն ու երկարատև լինել չէր կարող։ Նաև Հայաստանում աստիճանաբար ուժեղանում էր արաբական լուծը թոթափելու համար մղվող պայքարը։ Առանձին երկրների արաբ-ամիրաները ձգտում էին անջատվել խալիֆությունից։ Լայն ծավալ ստացած ժողովուրդական ազատագրական վզումները խարխլում էին կենտրոնական իշխանության դիրքերը։ Խալիֆության ծանր իրավիճակից օգտվում էր Բյուզանդիան։ Նա ամեն կերպ օգնում էր այն ուժերին, որոնք պայքարում էին կենտրոնի դեմ։ Այդ պատճառով խիստ սրվել էին արաբա-բյուզանդական հարաբերությունները։

   Խալիֆության թուլացման ժամանակաշրջանում Հայաստանում առաջացել էին ներքին նախադրյալներ։ Աստիճանաբար ընդարցակվում ու ամրապնդվում էր հայ-իշխանների ժառանգական հողատիրությունը, մեծանում էին նրանց կալվածքները։ 

Արշակունիների արքայացանք

Տրդատ Ա 66-88 թ.Պարթև-Արշակունիների

Սանատրուկ 88-110 թ.

Վաղարշ Ա 117-140 թ.

Սոհեմոս Տիգրան 140-161, 164-185 թ.

Բակուր Արշակունի 161-163 թ.

Վաղարշ Բ 185-198 թ.

Խոսրով Ա 198-215 թ.

Սասանյան հեղաշրջումը Հայաստանում 226 թ.

Տրդատ Բ 216-252 թ.

Արտավազդ Ե

Խոսրով Բ

Տրդատ Գ Մեծ 287-330 թ.

Ոսխայի ճակատամարտը 297 թ.

Մծբինի պայմանագիրը 297 թ.

Ալանների հաղթանակը և Տրդատ Բ 252 թ.

Հայաստանի անկախության վերականգնման 
Հայաստանի անկախության վերականգնման համար ստեղծվեցին նպաստավոր պայմաններ: Արաբական պետության թուլացման և տրոհման ժամանակաշրջանում երկրի տնտեսական կյանքում տեղի էին ունենում խոշոր փոփոխություններ: Ամրապնդվում էր հայ իշխանների տնտեսությունը, ընդարձակվում էին նրանց տիրույթները: Զարգանում էր երկրի տնտեսությունը, վերելք էին ապրում գյուղատնտեսությունը և արհեստագործությունը: Տնտեսապես և ռազմականապես զորեղացող հայ նախարարներն անկախության էին ձգտում: Նրանք էլ գլխավորեցին հայկական պետականությունը վերականգնելու համաժողովրդական շարժումը: Հայ ժողովրդի բոլոր խավերը միասնական էին, և բոլորն էլ երազում էին անկախությունը վերականգնելու մասին:

Բթագավորություն, միջնադարյան պետություն Կովկասում և Հայկական լեռնաշխարհում 885-1045 թվականներին։ Հիմնադրել է հայոց իշխան Աշոտ Բագրատունին 885 թվականին։ Երկիրը կառավարել է Բագրատունիների թագավորական տոհմը։ Տարածքը կազմել է առավելագույնը 250 000 քառ. կմ

Առաջին շրջանում մայրաքաղաքն էր Բագարանը, որը գտնվում էր Բագրատունիների տնտեսական կենտրոն Շիրակում: Վարչաքաղաքական կենտրոնի դեր են ստանձնել նաև Շիրակավան և Կարս քաղաքները։ 961 թվականից Աշոտ Գ Ողորմածը մայրաքաղաքը տեղափոխում է հայկական մշակութային, քաղաքական ու տնտեսական կենտրոն Անի: Հզորության շրջանում, երբ անկում էին ապրում հարևան արաբական ամիրայությունները, ներառել է բազմաթիվ հայկական գավառներ, ինչպես նաև ազդեցություն է ունեցել վրացական, աղվանական ու արաբական իշխանություններ։ Ծաղկման շրջանում այն ներառում էր Հայկական լեռնաշխարհի մեծագույն մասը։

Արտաշեսյան թագավորություն

Հռոմեական հանրապետությունը վարում էր ծավալապաշտական քաղաքականություն և ցանկանում էր ծավալվել դեպի արևելք, սակայն դրան խանգարում էր Սելևկյան տերության գոյությունը։Մ․թ․ա․190 թվականին Մագնեսիա քաղաքի մոտ Հռոմի և Սելևկյան տերության միջև տեղի է ունենում վճռական ճակատամարտ, որտեղ Հռոմը ջախջախիչ հաղթանակ է տոնում և թուլացնում Սելևկյան տերությանը։ Օգտվելով հարմար առիթից՝ Արտաշեսը Մեծ Հայքում, իսկ Զարեհը Ծոփքում վերականգնում են հայոց պետականությունը, իսկ Հռոմը անմիջապես ճանաչում է այն, քանի որ իր շահերից էր բխում Սելևկյան տերության թուլացումը։

Մ.թ.ա 189–160 թթ. Արտաշես I Բարի
Մ.թ.ա 160–115 թթ. Արտավազդ I
Մ.թ.ա 115–95 թթ. Տիգրան I
Մ.թ.ա 95–55 թթ. Տիգրան II Մեծ
Մ.թ.ա 55–34 թթ. Արտավազդ II
Մ.թ.ա 30–20 թթ. Արտաշես II
Մ.թ.ա 20–8 թթ. Տիգրան III
Մ.թ.ա 8–5 թթ. Տիգրան IV
Մ.թ.ա 5–2 թթ. Արտավազդ III
Մ.թ.ա 2 թ. –1 թ. Տիգրան IV 

Վանի թագավորության

Իշպուինի թագավորի և  նրա որդու և Մենուայի  օրոք Հայկական լեռնաշխարհի ազգակից ցեղերն ու աշխարհները մեծամասամբ ներառվել են Արարատյան միասնական տերության մեջ։ Արգիշտի Ա-ի և Սարդուրի Բ-ի կառավարման ժամանակ Վանի թագավորությունը հասնում է իր հզորության գագաթնակետին։ Երկրի սահմանները ձգվում էին Կովկասից մինչև Խորին Ասորիք և Բաբելոնից ու Արևմտյան Իրանից մինչև Փոքր Ասիայի խորքերը։ Այն դառնում է Մերձավոր Արևելքի միակ գերտերությունը։

Մ.թ.ա.  850–843 թթ. Արամե
Մ.թ.ա. 835–825 թթ. Սարդուրի I
Մ.թ.ա. 825–810 թթ. Իշպուինի
Մ.թ.ա. 810–786 թթ. Մենուա
Մ.թ.ա. 786–764 թթ. Արգիշտի I
Մ.թ.ա. 764–735 թթ. Սարդուրի II
Մ.թ.ա. 735–713 թթ. Ռուսա I
Մ.թ.ա. 713–685 թթ. Արգիշտի II
Մ.թ.ա. 685–645 թթ. Ռուսա II
Մ.թ.ա. 645–635 թթ. Սարդուրի III
Մ.թ.ա. 635–625 թթ. Սարդուրի IV
Մ.թ.ա. 625–617 թթ. Էրիմենա
Մ.թ.ա.  617–609 թթ. Ռուսա III
Մ.թ.ա.  609–590 թթ. Ռուսա IV

Հայկական  բարձր լեռնագագաթներ և Խոշոր գետերը

Արագած-4096մ 

Սիս-3925մ

Սիփան-4434մ
Մասիս-5165մ
Կապուտջուղ-3906մ

Գետերը
Եփրատ-500կմ
Արաքս-1000կմ
Տիգրիս-400կմ
Կուր-1113կմ
Ճորոխ-345կմ

Հանրապետությունը ստեղծվել է 1918 թվականի մայիսի 28-ին՝ մայիսյան հերոսամարտերից՝ Սարդարապատից, Բաշ-Ապարանից և Ղարաքիլիսայից հետո։ Առաջին հանրապետությունը հիմնադրվեց հայ ժողովրդի համար ծանր ժամանակահատվածում, երբ երիտթուրքական բնաջնջման ծրագրից խուսափած բազմահազար հայ գաղթականներն ու սովը, տրանսպորտային ուղիների շրջափակումները, Քեմալական Թուրքիայի 1920 թվի հարձակումը, ինչպես նաև Խորհրդային Ռուսաստանինվաճողական քաղաքականությունը հնարավորություն չէին ընձեռելու պետության ղեկավարներին ստեղծել կայուն պետություն։ Առաջին հանրապետությունը գոյատևեց մինչև 1920 թվականի դեկտեմբերի 2-ը, երբ Հայաստանի Հանրապետության դեմ ռուս–թուրքական համատեղ ագրեսիայիարդյունքում Հայաստանիհանրապետության արևմտյան և հարավ–արևմտյան գավառները՝ այդ թվում Կարսը, Արդահանը, Կաղզվանը, Սուրմալու–Իգդիրը՝ սրբազան Արարատ լեռով, անցան քեմալական Թուրքիային, իսկ արևելյան գավառները՝ խորհրդայնացան ու բաժանվեցին մի քանի մասի՝ Հայաստանի Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն, Նախիջևանի երկրամաս, Արցախ, Գարդման–Գանձակ՝ Ադրբեջանական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետության կազմում և այլն։ Չնայած կարճ կյանքին Առաջին Հանրապետության դերը անգնահատելի է պետականությունը վերագտնելու գործում։

• Կարդալ այլ լեզվով

Պատերազմների գլխավոր պատճառները 

պատերազմների գլխավոր պատճառ դարձավ հումքի և սպառման շուկաների համար պետությունների տարածքային և գաղութային ընդարձակման անզուսպ միտումը: Մյուս կարևոր պատճառը նոր՝ ազգային պետությունների առաջացման անկասելի գործընթացն էր, որն անհնար էր առանց բռնության և ուժի կիրառման: Ըստ այդմ՝ պատերազմներն իրենց բնույթով կարող են լինել արդարացի և անարդարացի:

Արդարացի են այն պատերազմները, որոնք նպատակ ունեն ազգն ազատագրելու մեկ այլ ազգի տիրապետությունից, բուն պատմական սահմաններում ստեղծելու ազգային պետություն: Նոր ժամանակներում այդպիսի ազատագրական պատերազմների գլխավոր գաղափարները ազգերի ինքնորոշման բնական իրավունքն էր: Այդպիսի պատերազմների արդյունքում են առաջացել Բալկանյան թերակղզու և Լատինական Ամերիկայի պետությունները: Արդարացի պատերազմների օրինակ են ազգային հեղափոխությունները, երբ ազգն ազատագրվում է օտար տիրապետությունից կամ բռնի ուժով հաղթահարում մասնատվածությունը և պայմաններ ստեղծում տնտեսական ու սոցիալական զարգացման համար:

• Կարդալ այլ լեզվո

Վիեննայի վեհաժողովի նշանակությունը

Վիեննայի վեհաժողովն իր ժամանակի համար բացառիկ երևույթ էր։ Այն ոչ միայն իրականացրեց հետպատերազմյան Եվրոպայի տարածքային վերաբաժանումը, այլև դրեց միջազգային հարաբերությունների նոր համակարգի հիմքը, որը գործեց ավելի քան կես դար։ Այս վեհաժողովը նաև մշակեց դիվանագիտական գործունեության հիմքերը, որոնք լայնորեն կիրառվում են մինչ օրս։ Համաժողովը կարևոր նշանակություն ունեցավ միջազգային հարաբերությունների համակարգը մեծ տերությունների կողմից ավելի <<կառավարելի>>  դարձնելու տեսակետից։ Համակարգի մասնակից տերությունների միջև հավասարակշռության պահպանումը համարվեց կարևորագույն նպատակ։ Պատահական չէ, որ այդ համակարգն ընդունված է անվանել նաև <<Եվրոպական համերգ>>։

Հայ ժողովրդի մայիսյան հերոսամարտեր

Մայիսյան հերոսամարտեր, Բրեստ-Լիտովսկի հաշտությանբանակցությունների օրերին օսմանյան Թուրքիան, օգտվելով իր հզոր դաշնակից Գերմանիայի աջակցությունից, ինչպես նաև Կովկասյան ճակատի կազմալուծումից, 1918 թ.-ի հունվարի 28-ին խախտելով Երզնկայի զինադադարը(1917 թ.-ի դեկտեմբերի 5), վերսկսել է ռազմական, գործողությունները։ Արագորեն հեռացող ռուսական, զորքը մեծաքանակ զինամթերք էր թողնում Արևմտյան Հայաստանում։ Անդրանիկինախաձեռնությամբ Հայոց ազգային խորհուրդը որոշել էր ճակատը պահել և Անդրանիկին նշանակել էր տեղի պաշտպան, շրջանի ղեկավար՝ հակառակ սպայակույտի կարծիքի։ Հայ կամավորներն առանձին խմբերով փորձել են դիմադրություն կազմակերպել՝ Երզնկայում՝ Սեբաստացի Մուրադը, Բաբերդում՝ Սեպուհը, Քղիում՝ Թուրիկյանը։ Կովկասյան բանակի հրամանատարությունը 1918 թ.-ի հունվարին Անդրանիկին շնորհել է գեներալի կոչում և նշանակել ռազմաճակատի հրամանատար։ 
Գերմանական ռազմական առաքելության ղեկավար գնդապետ Բրոնզարտ ֆոն Շելենդորֆը 1914 թվականի հունիսի 7-ին ավարտեց օսմանյան բանակի նախնական նախագիծը: Այն նախապատրաստվել էր նախքան Առաջին համաշխարհային պատերազմը, հետևաբար չէր անդրադառնում տվյալ պահին տիրող իրավիճակին, այլ հիմնականում վերաբերում էր Բալկաններից եկող վտանգին և ոչ թե ընթացող պատերազմին, ինչպես նաև Ռուսաստանի հետ հնարավոր պատերազմին, եթե վերջինս աջակցի Բալկանյան երկրներին:

Փետրվարի 25-Մարտի 1

1914-ի սեպտեմբերին թույլատրեց կազմակերպել հայկական կամավորական ջոկատներ՝ անորոշ խոստումներ տալով Արևմտյան Հայաստանի ապագա ինքնավարության մասին։ Հայկական ազգային կուսակցությունները, հավատալով ցարական կառավարության հավաստիացումներին և ելնելով հայ ժողովրդի շահերից, եռանդուն գործունեություն ծավալեցին այդ ուղղությամբ։ Ռուսական կայսրության մեջ բնակվող 2054 հազար հայերից ցարական բանակ էր զորակոչվել 250 զինվոր։ Հայ աշխարհիկ և հոգևոր շրջանների ներկայացուցիչները փոխարքայի խորհրդով Անդրկովկասում և հայկական գաղթավայրերում իրենց հայրենակիցներին կոչ էին անում Արևմտյան Հայաստանը թուրքական լծից ազատագրելու նպատակով կամավորներով համալրել նաև Անտանտի երկրների բանակները։ 

Հայոց Ցեղասպանության հետևանքները 

Հայ ժողովուրդն արդեն մի քանի 
տասնամյակ պայքարում է Հայոց ցեղասպանության ճանաչման եւ դատապարտման համար: Այդ ժամանակամիջոցում ծավալված պայքարի արդյունքում տարբեր երկրների խորհրդարանների եւ միջազգային կազմակերպությունների կողմից ընդունվել են Հայոց ցեղասպանությունը ճանաչող ու դատապարտող բանաձեւեր, որոնք չափազանց կարեւոր են, քանզի դրանցով սկզբունքային գնահատական է տրվել կատարվածին, այն որակելով իբրեւ Ցեղասպանություն: Սակայն, չնայած այդ ամենին, Թուրքիան պետական մակարդակով շարունակում է ժխտել հայերի նկատմամբ կատարված հանցագործությունը: Տվյալ պայմաններում ակնհայտ է դառնում, որ Հայոց ցեղասպանության միջազգային ճանաչման համար պայքարելով անհնար է հասնել հարցի վերջնական հանգուցալուծմանը եւ վաղուց հասունացել է ժամանակը պայքարելու այդ հանցագործության հետեւանքների հաղթահարման ու հատուցման համար, ինչն ինքնին իր մեջ ներառում է այդ հանցագործության ճանաչումն ու դատապարտումը: 
Բրեստ-Լիտովսկի հաշտության պայմանագիրը
Շուրջ երեք ամիս տևած բանակցությունների արդյունքում 1918թ-ի մարտի 3-ին Բրեստ- Լիտովսկում ստորագրվեց հաշտության պայմանագիր Ռուսաստանի և Քառյակ միության երկրների միջև։ 1917 թվականի հոկտեմբերին, զինված հեղաշրջման ճանապարհով գալով իշխանության, բոլշևիկներն արդեն մի քանի ամիս հետո հայտնվել էին ծայրահեղ ծանր վիճակում։ Նրանք 1918 թվականի մարտի 3-ին Բրեստ-Լիտովսկում խայտառակ պարտվողական պայմանագիր կնքեցին, որով հսկայական տարածքային զիջումների գնացին Եվրոպայում։ Միջին արևելքում բոլշևիկներն էական զիջումների գնացին պարտվող և կործանման եզրին կանգնած Օսմանյան կայսրությանը։ 

Առաքելոց վանքի կռիվ, զինված հակամարտություն հայ ֆիդայիների և Օսմանյան բանակի միջև Մշո Սուրբ Առաքելոց վանքում 1901 թվականին։ Ռազմագործողությունը հղացել է Հ. Կոտոյանը որպես բողոք թուրքական կառավարության հարստահարիչ քաղաքականության դեմ։ 1901 թ. նոյեմբերի սկզբին 25-27 անձից բաղկացած հայդուկային խումբը Զորավար Անդրանիկի գլխավորությամբ Սասունից իջել է Մշո Սուրբ Առաքելոց վանք և նոյեմբերի 6–ից պաշարվել Ֆերիկ Մուհամմեդ Ալի փաշայի կողմից։ Ֆիդայիներին առաջարկվել է անձնատուր լինել կամ դուրս գալ վանքից, սակայն պաշարված հայերը մերժել են։ Թուրքական 4000–անոց զորքերը հարձակման են անցել, որը տևել է երեք օր։ Պաշարման րդ օրը բանակցություններ են սկսվել թուրքերի և Տարոնի առաջնորդ Խոսրով վարդապետ Պեհրիկյանի ու վանքի վանահայր Հովհաննես վարդապետ Մուրադյանի միջև։ Պաշարվածները պահանջել են քաղաքական բանտարկյալների ազատում, Մշո դաշտում հարստահարություններից և սպանություններից տուժած հայերի փոխհատուցում։ Սուլթանը խոստացել է ընդառաջել ֆիդայիներին միայն նրանց անձնատուր լինելու դեպքում։ Նոյեմբերի 27-ի գիշերը պաշարման 21-րդ օրը, երբ սպառվել է ռազմամթերքը, ֆիդայիները ճեղքել են պաշարումը և բարձրացել լեռները։

Հրայր Դժոխք (Ուրվական, Արմենակ Մամբրեի Ղազարյան, 1864, գ. Ահարոնք - 1904, ապրիլի 13 Գելիեգուզան, Սասունի գավառում), հայդուկապետ, ռազմական տեսաբան, Հայոց ազատագրական շարժման ղեկավարներից։ Հայ Յեղափոխական Դաշնակցությանանդամ։ Սկզբում կարճ ժամանակով անդամակցել է Սոցիալ դեմոկրատ Հնչակյան կուսակցությանը:

Տարել է կազմակերպչական գործունեություն։ Առաջնորդվելով ՀՅԴ 2-րդ ընդհանուր ժողովի որոշումներով` փորձել է կասեցնել ֆիդայական կռիվները և կազմակերպել միասնական ապստամբություն։


Գևորգ Չաուշ

Գևորգ Չաուշ (Գևորգ Չավուշ, Գևորգ Արոյի Ադամյան) (1870 կամ 1871 – 1907), հայ ազգային ազատագրական շարժման հերոս, հայդուկապետ, ՀՅԴ անդամ։ Գևորգ Չաուշը համիդյան արյունոտ վարչակարգի դեմ ոտքի ելած հայ ֆիդայական շարժման առաջին սերնդի ակնառու դեմքերից է, իր ժողովրդի ազատագրման գործին նվիրված անձնազոհ մարտիկ։

Գևորգ Չաուշը եղել է այնպիսի հայտնի ֆիդայիների զինակիցը, որոնց են Արաբոն, Դժոխք Հրայրը, Աղբյուր Սերոբը, Անդրանիկը: Առաջին անգամ աչքի է ընկել Սասունի 1891-1893 թվականների ինքնապաշտպանական կռիվներին։

Կռվում աչքի է ընկել իր մարտավարությամբ և կազմակերպչական ձիրքով։ Դա է վկայում Բերդակ գյուղում բազմաթիվ թշնամու դեմ ընդամենը 4 հայդուկով մղված մարտի տակտիկան։ Երկուսը կրակում էին, իսկ մյուս երկուսը նահանջում։ Քիչ անց ֆիդայիները մյուս զույգն էր սկսում կռվել, իսկ նախորդները նահանջում էին։ Ֆիդայիներն այդպիսով նահանջում են շուրջ 20 կմ և հասնում Ծիր-Կատար։

Արևելյան և Արևմտյան Հայաստանը 19-րդ դարում

19րդ դարի սկզբին Արևելյան և Արևմտյան Հայաստանները շարունակում էին մնալՇահական Պարսկաստանի և Սուլթանական Թուրքիայի տիրապետության տակ,որոնք թե’ տնտեսապես, թե’ զարգացվածության մակարդակովհետամնաց`ավատատիրական երկրներ էին: Հպատակ լինելով Պարսկաստանին ևԹուրքիային` հայերը իրավազուրկ էին, ունեին կյանքի և գույքի անվտանգությանխնդիր, ենթարկվում էին ազգային և կրոնական հալածանքների, կրում էինֆիզիկական, հոգեբանական, նյութական վնասներ: Հայերը զրկված էինամենատարրական իրավունքներից, սակայն ունեին պարտավորություններ`պարտադիր հարկերի վճարման տեսքով: Հայաստանի կացությունը փոխվեց ռուս-պարսկական երկրորդ պատերազմից հետո, երբ Թուրքմենչայի պայմանագրիհամաձայն Խանական Պարսկաստանը Արևելյան Հայաստանը զիջեցՌուսաստանին: Ռուսաստանի կազմում հայտնվելը բազմաթիվ փոփոխություններառաջացրեց Հայաստանում:

Հայերի ծագման հարցը»

Հայկական ավանդազրույց. Հայկ և Բել

    Մինչև 19-րդ դարի վերջը տարածված էր հայ ժողովրդի ծագման առասպելական տարբերակը, որ գրի էր առնվել Մովսես Խորենացու կողմից։ Սակայն ինչպես մյուս հին պատմիչները, Մովսես Խորենացին նույնպես չգիտեր Ուրարտու պետության գոյության մասին և Վանի շրջակայքի ուրարտական հուշարձանները վերագրում էր լեգենդար Արա Գեղեցիկին։

Նախաքրիստոնեականում չէր ասվում թե հայերի նախահայր՝ Հայկի հայրը ով է։ Օգնության է գալիս Ք.ա. III հազարամյակով թվագրված շումերաքադդական սեպագիր արձանագրությունը, որտեղ ասվում է, որ Հայկը Հայ (ա)-ի որդին է։ Հայ (ա) ն եղել տիեզերական ջրերի և իմաստության աստվածը։ Նրա թիկունքից են բխել Եփրատ 

Տիգրիսգետերը։Քրիստոնեական շերտում Հայկը Նոյի որդի Հաբեթի որդի Թորգոմի 

ժառանգներից է։

Հայկական հարցի էությունը

Հայկական հարցը ,Կոստանդնուպոլսի նախկին պատրիարք Մկրտիչ Խրիմյանի գլխավորությամբ, հայկական պատվիրակության կողմից մեծ տերություններին ներկայացվող արևմտահայության պահանջների և հայության ակնկալիքների ամբողջությունն է: 19-դարի երկրորդ կեսի հայ հասարակական-քաղաքական առանցքը կազմող Հայկական հարցն արծարծվեց Սան Ստեֆանոյի պայմանագրում: Այն, Արևելյան հարցի բաղկացուցիչ մաս լինելով այդ ժամանակաշրջանում վերաբերում էր արևմտահայության ազատագրության կամ ինքնավարության խնդրին: Հայկական հարցը՝ դառնալով միջազգային հարց, նոր լիցք էր հաղորդում հայ ազգային ազատագրական պայքարի հետագա ծավալմանը:

Բուխարեստի և Ադրիանապոլսի հաշտության պայմանագրերը

Ռուս-թուրքական պատերազմ, 1806-1812 թվականներին տեղի ունեցած ռազմական գործողություն Անդրկովկասում և Բալկանյան թերակղզում՝ Ռուսաստանի և Օսմանյան կայսրության միջև։ Տեղի է ունեցել այն ժամանակ, երբ շարունակվում էր ռուս-պարսկական առաջին պատերազմը։Գլխավոր ճակատամարտը տեղի է ունենում 1807 թվականի հունիսին Գյումրիի մոտ։ Երկու կողմերն էլ 7 ժամ շարունակ լարված մարտեր էին մղում։ Թուրքերը փախչում են Կարս։ Նրանք մարտի դաշտում թողնում են ավելի քան 1000 սպանված, իսկ Յուսուֆ փաշան հազիվ է փրկվում գերի ընկնելուց։

Արցախի ազատագրական պայքար (1724-1731)

Արցախի ազատագրական պայքար, 1724-1731 թվականներին սկսված ազատագրական շարժում պատմական Արցախ նահանգի տարածքում ձևավորված հայկական մելիքությունների գլխավորությամբ։ Դրա նպատակն էր կասեցնել թուրքական հարձակումը դեպի Արևելյան Հայաստան, երկրամասը մաքրել օտար զորքերից ու ազատագրել այն։ Ժամանակագրական հերթականությամբ համընկել է Սյունիքի ազատագրական պայքարին (1722-1730):

18-րդ դարի սկզբին հայ ազատագրական շարժման առաջնորդներից Իսրայել Օրին մեկնել էր Ռուսական կայսրության մայրաքաղաք Սանկտ Պետերբուրգ՝ Պետրոս Մեծից (1682-1725) օգնություն խնդրելու և Արևելյան Հայաստանն ազատագրելու և հայոց պետականությունը վերականգնելու նպատակով: Ստանալով կայսեր համաձայնությունը՝ նա մեկնում է Հարավային Կովկաս և Իրան՝ որպես ռուսական բանակի սպա և դեսպան։ 1711 թվականին Ռուսաստան վերադառնալիս Օրին մահանում է, և պատվիրակությունը հետ է գալիս Հայաստան^[:

Դավիթ-Բեկ,

Արևելյան Հայաստանի բնակչությունը XVIII դարի սկզբերին իրանական խաների բռնության ներքո ենթարկվում էր սոցիալական ու ազգային ճնշման, որից ելք էր որոնում ապստամբական շարժման մեջ։ 1720-ական թթ. հայ ազատագրական շարժումները նոր վերելք ապրեցին, մտան զինված պայքարի շրջանը։ Գործողության մեջ դրվեց Ռուսաստանի օգնությամբ Հայաստանն ազատագրելու՝ Իսրայել Օրու ծրագիրը։ Շարժման առավել աչքի ընկնող կենտրոններն էին Ղարաբաղն ու Սյունիքը։ Ազատագրական շարժմանը նպաստող գործոններ էին՝ Իրանում սկսված խռովությունները. հատկապես աֆղանների ապստամբությունը, 1722 թվականին նրանց կողմից Իրանի մայրաքաղաք Սպահանի գրավումը և Սեֆյանների ազդեցության անկումը։1722 թվականի վերջին մի խումբ հայ զինվորականների հետ Վրաստանից Դավիթ-Բեկը ուղարկվում է Սյունիք։

Եսայի Հասան-Ջալալյան Կենսագրություն

Եսայի Հասան-Ջալալյանը եղել է 17-18-րդ դարի հայ նշանավոր հոգևորական, մատենագիր, հայ ազատագրական շարժման խոշոր երախտավոր։ 1701-1728 թթ. եղել է Գանձասարի կաթողիկոս։ Կաթողիկոսանալուն պես Եսայի Հասան-Ջալալյանը Գանձասարը դարձնում է քաղաքական մի կենտրոն և Արցախի լեռնային իշխողների խորհրդարան, որտեղ մշակվում էին դիվանագիտական հարաբերություններ և քննվում ռազմական ծրագրեր։ Որպես Ղարաբաղի մելիքների ապստամբության (1700-1728) պարագլուխներից մեկը, գրել է իր ժամանակի անցքերի մանրամասն պատմությունը, որի համառոտ տարբերակը 1839 թվականին լույս է տեսել Շուշիում։Գանձասարի կաթողիկոս Եսայի Հասան-Ջալալյանը Արցախի ազատագրական պայքարի ոգեշնչողն ու կազմակերպիչն էր։ Նա կոչ է անում մելիքներին ու հրամանատարներին 10000-անոց միացյալ զորաբանակով գնալ Գանձակում գտնվող Չոլակ հայկական ուխտավայրը և վրացական բանակի հետ սպասել ռուսներին։

 Կիլիկիա

Կիլիկիա ,Փոքր Ասիայի հարավարևելյան հատվածն ընդգրկող շրջան։ Որպես վարչաքաղաքական հատված՝ եղել է առանձին միավոր՝ Խեթական թագավորության ժամանակներից մինչև Բյուզանդական կայսրություն՝ ավելի քան երկու հազար հինգ հարյուր տարի։ Այժմ գրեթե ամբողջությամբ պատկանում է Թուրքիայի Հանրապետությանը, բացի Քեսաբի շրջանից (Սիրիայի Արաբական Հանրապետություն)։

«Կիլիկիա» անվանումն առաջին անգամ հանդիպում է աքքադական արձանագրություններում ձևով։ Ոմանք ենթադրում են, որ «Կիլիկիա» անվանումն առաջացել է եբրայերեն ֆելկիմ, ֆաչեկ կամ հունարեն կալիս, կալիկա ― «քարքարոտ» բառերից։Հայերի մոտ Կիլիկիան հայտնի է եղել Սիսուան անունով։Կիլիկիան գտնվում է Փոքր Ասիայի հարավարևելյան մասում։ Նրա հարավում Միջերկրական ծովն է, հյուսիսում՝ Հայկական (Արևելյան) Տավրոս լեռնաշղթան։ Նրա կենտրոնական մասով հոսում են Սարոս (այժմ՝ Սեյհան), Ջեյհան և այլ գետեր, որոնք սկիզբ են առնում Հայկական լեռնաշխարհից։ Կիլիկիան անմիջապես հարևան է պատմական Հայաստանի գավառներին՝ սահմանակցում է Փոքր Հայքին։

 Բագրատունիների թագավորություն, միջնադարյան պետություն Կովկասում և Հայկական լեռնաշխարհում 885-1045 թվականներին։ Հիմնադրել է հայոց իշխան Աշոտ Բագրատունին 885 թվականին։ Երկիրը կառավարել է Բագրատունիների թագավորական տոհմը։ Տարածքը կազմել է առավելագույնը 250 000 քառ. կմ՝ Աշոտ Գ Ողորմածշահնշահի օրոք (953-977)։

Առաջին շրջանում մայրաքաղաքն էր Բագարանը, որը գտնվում էր Բագրատունիների տնտեսական կենտրոն Շիրակում: Վարչաքաղաքական կենտրոնի դեր են ստանձնել նաև Շիրակավան և Կարս քաղաքները։ 961 թվականից Աշոտ Գ Ողորմածը մայրաքաղաքը տեղափոխում է հայկական մշակութային, քաղաքական ու տնտեսական կենտրոն Անի: Հզորության շրջանում, երբ անկում էին ապրում հարևան արաբական ամիրայությունները, իր մեջ ներառել է բազմաթիվ հայկական գավառներ, ինչպես նաև ազդեցություն է ունեցել վրացական, աղվանական ու արաբական իշխանություններ։ Ծաղկման շրջանում այն իր մեջ ներառում էր Հայկական լեռնաշխարհի մեծագույն մասը։

11-րդ դարում Հայաստանը աստիճանաբար նվաճվում է Բյուզանդական կայսրության կողմից։ Մի քանի տասնամյակ առաջ ձևավորված թագավորություններն ու իշխանությունները ինքնավարություն են ստանում կամ ընդգրկվում հարևան պետությունների կազմի մեջ։ Սելջուկ-թյուրքերի արշավանքից հետո հայոց պետականությունը թուլանում է։ Նրա տարածքներում համեմատաբար ինքնուրույն են մնում հայկական երեք թագավորություններ՝ Վանանդ, Լոռի և Սյունիք:

Բագրատունիների թագավորությունը քրիստոնյա Արևելքի հզորագույն թագավորություններից էր, որը հանդիսանում էր հայոց պետականության վերջին դրսևորումը պատմական հայրենիքում։ Այն իր շուրջ էր համախմբել ոչ միայն Հայաստանը, այլև իր գոյությամբ նպաստել էր հյուսիսում մեկ այլ քրիստոնյա պետության՝ Վրաց թագավորությանառաջացմանը։Բագրատունիների ծագումնաբանությունը ունի պարզաբանման մի քանի տարբերակ։ Դրանցից առավել տարածված են անվան ծագումը հնդեվրոպական-արիական բագ (bag) արմատից, Բագրևանդ գավառի անվան, կամ ազգությամբ հրեա Շամբատի տոհմի անվան հետ։

Հելլենիստական շրջանում՝ Արտաշեսյանների ու Արշակունիների օրոք, Բագրատունիները կարևոր տեղ են զբաղեցրել թագավորի արքունիքումզ։ Ավատատիրական կարգերի հաստատումից հետո նրանք հայտնվում են զորանամակում և գահնամակում՝ հիշատակվելով երկրորդը Սյունյաց նախարարությունից հետո։

Քրիստոնեության ընդունումից հետո՝ մինչև Արշակունիների թագավորության անկումը (301-428), Բագրատունիներին է պատկանել թագադիր ասպետի արքունի գործակալությունը։ Նրանց ժառանգական տիրույթը Բարձր Հայք նահանգի Սպեր գավառն էր։ Հայկական մարզպանության օրոք (428-642) Բագրատունիները աստիճանաբար ընդարձակել են իրենց տիրույթները, Տայք նահանգի սահմաններից անցնելով Այրարատ։

Մշակույթ

Զարգացած միջնադարում` 9-14-րդ դարերում, բարձր զարգացման հասավ նյութական և հոգևոր մշակույթը։ Վերածնունդը պայմանավորված էր երկրի քաղաքական և տնտեսական առաջընթացով. 9-11-րդ դարերում վերականգնվել էր հայոց պետականությունը` ի դեմս Բագրատունիների թագավորության, իսկ 12-14-րդ դարերում Արևելյան Հայաստանի մեծ մասը` որպես Զաքարյան իշխանապետություն, գտնվում էր քրիստոնեադավան Վրաց թագավորության կազմում։ Հայ թագավորները և իշխանները դպրոցական գործի, գիտության և արվեստի հովանավորներ էին։ Մյուս կողմից` միջնադարյան քաղաքներն առաջ էին քաշում աշխարհիկ կրթություն ստացած, բնական գիտություններին, իրավագիտությանն ու բժշկագիտությանը տեղյակ մարդկանց մեծ պահանջ։

Արաբական արշավանքները Հայաստան, 7-րդ դարի կեսերին տեղի ունեցած արշավանքներ, որոնց նախնական նպատակն էր թալանել Հայկական լեռնաշխարհի ու նրա բնակչության հարստությունները՝ հետագայում աստիճանաբար այն տիրելու և մաս-մաս արաբներովվերաբնակեցնելու համար։ Նախապես պարտության մատնելով դարավոր պատերազմներից հոգնած երկու տերություններին՝ արաբները արշավեցին Հայաստան։

Արշավանքները տեղի էին ունեցել Արաբական խալիֆայության ստեղծման դարաշրջանում։ Արաբական թերակղզում դարեր շարունակ օազիսից օազիս թափառող ցեղերը միավորվում են իսլամի կանաչ դրոշի ներքո և ստեղծում ժամանակի ամենահզոր պետությունը։ Այն մեծ ազդեցություն է թողնում համաշխարհային պատմության ու մշակույթի վրա։ Արաբական արշավանքներից խուսափելու նպատակով ժամանակի հայկական վերնախավը պայմանագիր է կնքում խալիֆայության հետ, որով Հայաստանը ընդունում է նրա գերիշխանությունը, իսկ խալիֆայությունը պարտավորվում է հարգել նրա ինքնիշխանությունը։ Հայաստանը, Վրաստանը, Աղվանքը և Չողա երկիրը (Դերբենդ) միավորվեցին վարչատարածքային մեկ միավորի՝ Արմինիա կուսակալության մեջ:

622թ. արաբական թերակղզում՝ Մեքքա քաղաքում, վաճառական Մուհամեդը ստեղծեց արաբական խալիֆայությունը: Նա ստեղծեց նաև իրենց նոր կրոնը՝ մահմեդականությունը կամ իսլամը: Իսլամ նշանակում է հնազանդություն տիրոջը՝ Ալլահին:636թ. արաբները Յարմուկ գետի ափին հաղթեցին Բյուզանդիային: 637թ. արաբները Քադեսիայի ճակատամարտում հաղթեցին պարսիկներին և Սասանյան Պարսկաստանը կործանվեց:

640-641թթ. արաբները առաջին անգամ մտան Հայաստան և գրավեցին Դվինը՝ տանելով 35հզ. գերի: 643-647թթ. երկրորդ անգամ արաբները մտան Հայաստան, սակայն հայոց սպարապետ Թեոդորոս Ռշտունին պարտության մատնեց արաբներին: 652թ. կնքվեց հայ-արաբական պայմանագիրը: Պայմանագրի կետերը հետևյալն էին՝1. Հայաստանը 3 տարի հարկ չէր վճարելու արաբական խալիֆայությանը:Դրանից հետո վճարելու էր այնքան, որքան ցանկանում էր:2. Հայաստանը ունենալու էր 15հզ. հեծելազոր:

Աշոտ Ա

Աշոտ Ա (820-890), Բագրատունիների թագավորության հիմնադիր, հայոց առաջին Բագրատունի թագավորը (885-890)։ Իշխանաց իշխան Սմբատ Խոստովանողի և Հռիփսիմե իշխանուհու որդին է, ունեցել է 4 եղբայր՝ Սմբատ, Շապուհ, Մուշեղ, Աբաս և երկու քույր։ Ամուսնացել է Կատրանիդեի հետ և ունեցել է 7 զավակ։ Նա անմիջականորեն իշխում էր իր պապի՝ հայոց իշխան Աշոտ Մսակերի կալվածքների հյուսիսում (Այրարատ), իսկ հարավը՝ Տարոնը, բաժին էր ընկել հորեղբոր որդիներին՝ Աշոտին ու Դավիթ Արքայիկին։

Ապարան
Նախորդ ճամփորդությունից հետո մենք մեկնեցինք Ապարան։Մենք գնացինք Այնտեղի Ավագ դպրոցը նրանք պատմեցին նրանց պատմության մասին ցույց տվեցին հին իրեր հետո գնացինք Նրանց եկեղեցի պատմեցին նրա ստեղծման մասին դրանից հետո գնացինք Վերածնունդ հուշաչձան ուսումնասիրեցին տարածքը Նկարվեցինք և հետո գնացինք սկսեցինք կտրել  բալի ծառեր վերջացրեցինք  ու գնացինք տուն։

Պապ  հայոց Արշակունի թագավոր 370 թվականից։ 17 տարեկանում հաջորդել է հորը` հայոց արքա Արշակ Բ–ին։ Մայրն էր Սյունյաց Անդոկ մեծ իշխանի դուստրը՝ Փառանձեմ թագուհին։ Պապը գահին հաստատվել է Հռոմեական կայսրության օժանդակությամբ։ Գործակցելով Մուշեղ Մամիկոնյանի հետ՝ 371 թվականին Ձիրավի ճակատամարտում պարտության են մատնել պարսկական զորքերին, ինչի շնորհիվ դարձել է հայոց թագավոր։

Իշխելով երկրի համար արտաքին և ներքին ծանր պայմաններում՝ Պապը կարողացել է վերամիավորել Հայաստանից անջատված ծայրագավառները, չափավորել եկեղեցու տնտեսական և քաղաքական հզորությունը, փորձել է ազատվել Հռոմեական կայսրության գերիշխանությունից։

Ըստ որոշ կարծիքների՝ Պապ թագավորի օրոք հայոց բանակի թիվը հասնում էր 90.000-ի^[2]։ Պապը եկեղեցուց բռնագրաված հողերը շնորհել զինված ծառայություն կրող մանր ազնվականությունը, կրճատել է վանքերի թիվը, վերացրել կուսանոցները։ 

Ներսես Ա Պարթև կաթողիկոսի մահից հետո, Պապը, Շահակ Ա Մանազկերտցուն արգելելով Արևելահռոմեական կայսրության Կեսարիա քաղաքի մետրոպոլիտի մոտ օծվելու գնալ և Մեծ Հայքում հայոց եպիսկոպոսների կողմից Հայոց կաթողիկոսին օծել տալով, փաստորեն, դրել է Հայ Առաքելական Եկեղեցու անկախացման և ազգայնացման հիմքը։

Նախարարների որոշ շրջանում ևս Պապի նկատմամբ դժգոհություններ են սկսում առաջանալ արտաքին քաղաքականության հարցերում։ Պապը այն գահակալներից չէր, որ խաղալիք լիներ հռոմեացիների ձեռքին։ Նա արտաքին քաղաքականության ասպարեզում, հատկապես իր գահակալության վերջին տարիներին, աշխատել է միանգամայն ինքնուրույն լինել։ Փավստոսի մոտ ականարկներ կան այն մասին, որ Պապը փորձել է նույնիսկ բանակցությունների մեջ մտնել Շապուհի հետ։ Պապն աշխատել է նաև երկրից դուրս հանել հռոմեական կայազորը, որոնց հրամանատար Տերենտիոսը ամեն կերպ միջամտում էր երկրի ներքին կյանքին։

Տիրան  Հայոց թագավոր 338–350–ին։ Հաջորդել է հորը՝ Խոսրով Գ Կոտակին։ 338 թվականի գարնանը, երբ Պարսից արքա Շապուհ II–ի զորքերը ներխուժել են Հայաստան, Տիրանը Հայոց կաթողիկոս Վրթանես Ա Պարթևի հետ հարկադրաբար ապաստանել է Բյուզանդիայում։ Գահին վերահաստատվել է 339 թվականի գարնանը՝ Հռոմի Կոստանդիոս I կայսեր օգնությամբ։ Հռոմի հետ կնքած պայմանագրով Տիրանը ճանաչել է նրա գերիշխանությունը, պատանդ տվել Տրդատ որդուն և թոռներին։ Տիրանի գահակալման առաջին տարիներն անցել են համեմատաբար խաղաղ։ Վարել է պետական իշխանության կենտրոնացման քաղաքականություն։

Տիրանի իշխանության վերջին տարիներին հարաբերությունները սրվում են, ինչպես երկրի ներսում, այնպես էլ նրա սահմաններից դուրս։ Երկրի ներսում մի քանի նախարարական տներ հանդես են բերում կենտրոնախույս ձգտումներ, ապա տեղի են ունենում պետություն-եկեղեցի առաջին բախումները։ Այս բախումներն այնքան են խորանում, որ Հուսիկ կաթողիկոսը բանադրում է Տիրան թագավորին։ Վերջինիս հրամանով Հուսիկին բրածեծ անելով սպանում ։ Սրա պատճառն այն էր, որ եկեղեցին մեծապես հզորացել էր և ավատատիրական կարգերի պայքարում սկսել էր մեծ դեր խաղալ երկրի ներքին կյանքում։ Տիրանը վատ հարաբերություններ է ունեցել նաև նախարարների հետ: Օգտվելով երկրի ներքին անկայունությունից՝ Ատրպատակինի մարզպան Վարազը Տիրանին ձերբակալում է, աչքերն այրում ածուխով և ուղարկում Շապուհի մոտ: Շապուհը, իմանալով այն մասին, որ հայերը հռոմեացի Կոստանդիոս կայսեր մոտ պատվիրակություն են ուղարկել պարսիկների դեմ ռազմական դաշինք կնքելու նպատակով, ազատում է Տիրանին, որը սակայն կուրության պատճառով հեռանում է պետական գործից: Կյանքի վերջին տարիները Տիրանն անց է կացնում Արագածի 

Վանի թագավորության հիմնադրման մասին վարկածներից մեկի համաձայն՝ այն առաջացել է մ. թ. ա. XIII–XI դարերում՝ Վանա լճից հարավ հիշատակվող Ուր(ու)ատրի ցեղային միության հիմքի վրա: Մեկ այլ տեսակետ այն կապում է Արարատյան դաշտի հետ` ելնելով թագավորության Արարատ-Ուրարտու անվանումից: Ներկայումս ընդունված է այն տեսակետը, ըստ որի՝ թագավորության սկզբնատարածքը Վանա լճի ավազանն է, որի հետ էլ կապվում է թագավորության հիմնական ինքնանվանումը` «Բիայնիլի» (այդ պատճառով էլ գիտության մեջ պետությունը հայտնի է նաև «Վանի թագավորություն» անվամբ):

Առաջին վկայված արքան Արամե Ուրարտացին է, որի անունն ասորեստանյան աղբյուրներում 3 անգամ հիշատակվում է մ. թ. ա. 859–843 թթ-ի ընթացքում: Ըստ այլ տեսակետի՝ Վանի թագավորության հիմնադիր-արքան Սարդուրի I-ն է՝ Լութիպրիի որդին, որն էլ մ. թ. ա. 830-ական թվականներին կառուցել է Տուշպա (Տոսպ) մայրաքաղաքը: Տուշպայի հիմնադրման արձանագրություններում նա իրեն անվանել է «Նաիրի երկրի արքա» և ներկայացել «մեծ արքա, հզոր արքա, տիեզերքի արքա, արքաների արքա» տիտղոսներով։

Սարդուրի I-ի օրոք Վանի թագավորությունը տարածվել է ոչ միայն Վանա լճի ավազանում, այլև Հայկական Տավրոսից հարավ՝ Տիգրիսի վերին հովտում:

Մ. թ. ա. մոտ 825–810 թթ-ին Սարդուրի I-ին հաջորդել է որդին` Իշպուինին: Նա իրականացրել է մի շարք բարեփոխումներ, որոնք շարունակել է նրա որդի Մենուան (մ. թ. ա. մոտ 810–786 թթ.):

Կարևոր էին գրային (տեղական սեպագրի ստեղծումը) և կրոնական [տերության միասնական դիցարանի (պանթեոն) ստեղծումը] բարեփոխումները, որոնք արձանագրվել են «Խալդյան դարպասի» («Մհերի դուռ») վրա: Ռազմական բարեփոխման շնորհիվ դաշնային աշխարհազորը փոխարինվել է մշտական կանոնավոր բանակով: Իշպուինին հարավում ընդլայնել է տիրույթները՝ Ուրմիա լճի ավազանից մինչև Պարսուա երկիր (հետագայում՝ Պարսք), հյուսիսում` մինչև Հայկական Պար լեռնաշղթա:

Այրարատ միջնաշխարհում պատմական վաղ շրջանում ստեղծված քաղաքական կազմավորումը, ի տարբերություն Նաիրյան ազգակից եզրաշխարհների, ապրելով համեմատաբար անխաթար և բնականոն զարգացում, արդեն մ.թ.ա. 9-րդ դարի 1-ին կեսին հասել է ռազմաքաղաքական և տնտեսական այնպիսի հզորության, որ ի դեմս Արամե արքայի (մ.թ.ա. 860-մ.թ.ա. 840), ոչ միայն հաջողությամբ դիմագրավել է Ասորեստանի հարձակումները, այլև գլխավորելով լեռնաշխարհի հայկական ցեղերի ու ցեղային «աշխարհների» համախմբման ընթացքը, կերտել է Արարատյան միասնական տերության հիմքերը։

Այդ քաղաքականությունը շարունակել են Արամեի անմիջական հաջորդները. ըստ Սալմանասար Գ-ի տարեգրություններում պահպանված մի տեղեկության՝ մ.թ.ա. 832/մ.թ.ա. 831-ին Արածանի գետի միջին և ստորին հոսանքի շրջաններն արդեն անցել էին Վանի թագավորության Սարդուրի Ա արքայի (մ.թ.ա. 835-մ.թ.ա. 825) հսկողության ներքո։ Այնուհետև Սարդուրի Ա միավորել է նաև Վանա լճի ավազանի ընդարձակ շրջանները, լճի հարավարևելյան ափին հիմնադրել արքունական նոր բերդաքաղաք Տուշպան, որն այնուհետև դարձել է Արարատյան տերության առաջնակարգ հենակայանը հարավում։ Մայրաքաղաքի կառուցապատման և հարդարման աշխատանքներն ավարտվել են մ.թ.ա. 9-րդ դարի վերջին, մասնավորապես՝ բերդաքաղաքին խմելու և ոռոգելու ջուր մատակարարող Մենուայի ջրանցքի կառուցմամբ։

Վանի թագավորության արքայացանկ

Անուն	Գահակալման ժամանակաշրջան	Ծանոթ.
Արամե	մ.թ.ա.858 - մ.թ.ա. 844 (մ.թ.ա.859 - մ.թ.ա.843)[Ն 1]
Լուտիպրի	մ.թ.ա. 844 - մ.թ.ա. 834[Ն 2]
Սարդուրի Ա	մ.թ.ա. 834 - մ.թ.ա. 828 (մ.թ.ա.835 - մ.թ.ա.825)[Ն 3]
Իշպուինի	մ.թ.ա. 828 - մ.թ.ա. 810 (մ.թ.ա.825 - մ.թ.ա.810)[Ն 4]
Մենուա	մ.թ.ա. 810 - մ.թ.ա. 786 (մ.թ.ա.810 - մ.թ.ա.786)[Ն 5]
Արգիշտի Ա	մ.թ.ա. 786 - մ.թ.ա. 764 (մ.թ.ա.786 - մ.թ.ա.764)[Ն 6]
Սարդուրի Բ	մ.թ.ա. 764 - մ.թ.ա. 735 (մ.թ.ա.764 - մ.թ.ա.735)[Ն 7]
Ռուսա Ա	մ.թ.ա. 735 - մ.թ.ա. 714 (մ.թ.ա.735 - մ.թ.ա.714)[Ն 8]
Արգիշտի Բ	մ.թ.ա. 714 - մ.թ.ա. 680 (մ.թ.ա.714 - մ.թ.ա.685)[Ն 9]
Ռուսա Բ	մ.թ.ա.680 - մ.թ.ա. 639 (մ.թ.ա.685 - մ.թ.ա.645)[Ն 10]
Սարդուրի Գ	մ.թ.ա. 639 - մ.թ.ա.625
Սարդուրի Դ	մ.թ.ա. 625 - մ.թ.ա.620
Էրիմենա	մ.թ.ա. 620 - մթ.ա.605
Ռուսա Գ	մ.թ.ա. 605 - մ.թ.ա.595 (մ.թ.ա.605 - մ.թ.ա.585)?[Ն 11]
Ռուսա Դ	մ.թ.ա.595 - մ.թ.ա.585

                                                     

Արածանի

Վանա լիճ

Հուլիոս կեսար

Հուլիոս կեսարը մտել է Հռոմի առաջին եռապետության մեջ, որը բաղկացած էր Գնեոս Պոմպեոսից, Մարկոս Կրասոսից և Գայոս Հուլիոս կեսարից: Նա Ք.Ա. 81-78 թթ. Ծառայել է Փոքր ասիայում: 73-ին ընտրվել է որպես պոնտիֆեքս, իսկ 63-ին մեծ մոնտիֆեքս և պրետոր: 61-ին ստացել է Հեռավոր Իսպանիայի կառավարությունը: Հուլիոս Կեսարը իրեն է հնազանդեցրել լուզիտաններին և կարգավորել նահանգի տնտեսական և քաղաքական վիճակը: 60 թ-ին վերադառնալով Հռոմ, ընտրվել է կոնսուլ, և հենց այս ժամանակ կազմել առաջին եռապետությունը Պոմպեոսի և Կրասոսի հետ: Նա ժողովի միջոցով անցկացրել է իտալիայի չվաժանված հողերը աղքատ քաղաքացիներին բաժանելու ագրարային օրինագիծ: Հուլիոս կեսարը նվաճել է ամբողջ Անդրալպյան Գալիան: Հուլիոս կեսարը հայտարարվել է հայրենիքի տշնամի, քանի որ մերժել է Պոմպեոսի և Սենատի հրամանը որում պահանջվում էր իր զորքը ցրել: Հռոմում 49-45 թթ. Ին սկսվել է քաղաքացիական պատերազմ Հուլիոս կեսարի և Պոմպեոսի միջև:Կեսարը Պոմպեոսին պարտության մատնեց, որից հետո նրան սպանեցին Եգիպտոսում: Կեսարը ստացել է իմպերատորի տիտղոս և մշտապես ծիրանե թիկնոց կրելու իրվունք: Կեսարը նաև եղել է ծերակույտի ղեկավար մինչև իր մահը:
Նյութը պատրաստել է Կարեն Հարությունյանը և Գևորգ Մխեյանը:

Հին Հռոմ Հին աշխարհի առաջավոր պետություններից մեկը, իր անվանումն ստացել է Հռոմ քաղաքից, իսկ քաղաքն իր հերթին անունն ստացել է Հռոմուլոսից, ով իր եղբայր Հռեմոսի հետ հիմնադրել է Հռոմը։ Հին հռոմեական քաղաքակրթության վրա որոշակի ազդել են հին հույների և էտրուսկների մշակույթները։ Կայսրությյան հզորության գագաթնակետը եղել է մ.թ.ա. 2-րդ դարում, երբ որ Հռոմը գրավել էր ժամանակակից Շոտլանդիայի հյուսիսից մինչև Եթովպիայի հարավ և Հայաստանի արևելքից մինչև Պորտուգալիայի արևմուտքն ընկած տարածքները։ Հին Հռոմի պատմությունը բաժանվում է երեք շրջանի՝

Մ.թ.ա. 1-ին դարի կեսերին Հռոմը խոշոր «գաղութատիրական» տերություն էր։ Այդ ժամանակ Հռոմի ներքին հողերը վեց անգամ գերազանցում էին ներկայիս Իտալիայիտարածքը։ Հռոմեական նահանգները և Հռոմից կախում ունեցող պետություններն ամբողջությամբ գոտևորում էին ամբողջ Միջերկրական ծովի ավազանը։ Հռոմեական գաղութատիրական կայսրությունը յուրահատուկ էր։ Ի տարբերություն Ալեքսանդրի արևելյան միապետության ու հելլենական պետությունների, որոնց կազմավորման հիմքն էր ծառայել հույների և մակեդոնացիների (պոլիսների, կլերուխիների, կատեկների և այլնի հիմնումը) ակտիվ գաղութատիրական գործունեությունը, Հռոմեական կայսրությունում գաղութականացման պահն ավելի թույլ էր արտահայտված, ավելի ճիշտ՝ մղված էր հետին պլան՝ գավառներում արագ զարգացող ֆինանսական ու առևտրային շահագործման հետ համեմատած։ Այն ներկայանում էր ամենատարբեր ձևերով։ Հռոմեական տարածքներում և Հռոմից կախյալ թագավորություններում իշխում էին խոշոր հողային տարածքների վարձակալներ, պուբլիկան-կապառալուներ, խոշոր և մանր վաշխառուներ, հռոմեական ֆինանսական ու առևտրային ընկերությունների գործակալներ, բանակի համար ապրանքի մատակարարներ։


Տիգրան Մեծ

Տիգրան Մեծի օրոք Մեծ Հայքի թագավորությունը հասավ իր հզորության գագաթնակետին։ Պարտության մատնելով Պարթևական թագավորությանը և ստանալով Սելևկյան գահը՝ Հայաստանը կարճ ժամանակով դարձավ Առաջավոր Ասիայի հզորագույն պետությունը. Տիգրան Մեծի տերությունը տարածվում էր Կասպից ծովից մինչև Միջերկրական ծով, Կովկասյան լեռներից մինչև Միջագետքի անապատները։ Տիգրանը, սակայն, կորցրեց իր նվաճումների մեծագույն մասը Պարթևական թագավորության և ուժեղացող Հռոմեական հանրապետության դեմ պայքարում։

Մ.թ.ա. II դարի վերջից Միհրդատ VI Եվպատորի օրոք խիստ հզորացավ Պոնտոսի թագավորությունը։ Միհրդատը Պոնտոսին միացրեց Կողքիսը, այսինքն՝ Կոլխիդայի թագավարությունը, Բոսպորի թագավարությունը, որն ընդգրկում էր Ղրիմի թերակղզին և Ազովի ու Սև ծովերի առափնյա՝ ներկայիս Ուկրաինայի հարավային մարզերը, ինչպես նաև ներկայիս Ռուսաստանի Դոնի Ռոստովի մարզի և Հյուսիսային Կովկասի Ազովի ու Սև ծովի ափամերձ տարածքները։ Բացի այդ Միհրդատն իր տերությանը միացրեց նաև Սև ծովի հյուսիսային ափերին գտնվող բազմաթիվ հարուստ հունական գաղութ-քաղաքները, այդ թվում՝ Ազովի ծովի հյուսիսային ափին գտնվող նշանավոր Տանաիս քաղաք-պետությունը՝ Դոնի գետաբերանի մոտ և Սև ծովի ափին գտնվող ոչ պակաս նշանավոր Քերսոնես կամ Խերսոնեսոս  քաղաք-պետությունը։ Արդյունքում համեմատաբար փոքր թագավորությունից Փոքր Հայքն ու Պոնտոսը վերածվեցին մի մեծ տերության, բավականաչափ ազդեցիկ ռազմա-քաղաքական ուժի, որի առաջնահերթ նպատակը պայքարն էր Հռոմի տարածման դեմ Փոքր Ասիայում։

Արցախ
Պատմականորեն՝ Արցախի Հանրապետությունը զբաղեցնում է Մեծ Հայքի Արցախ նահանգի գրեթե ամբողջ տարածքը, իսկ մասամբ նաև Սյունիքն ու Ուտիքը։ Հայ մեծանուն պատմաբան Լեոն Արցախը համեմատել է հսկայական միջնաբերդի հետ, առանց որի անհնար է երևակայել Հայաստանի սրտի, այն է՝ Արարատյան երկրի պաշտպանությունը։ Ներկայումս Հանրապետության վերահսկողության տակ է գտնվում նախկին Խորհրդային Միության կազմի մեջ մտնող Լեռնային Ղարաբաղի ինքնավար մարզը, Շահումյանի շրջանը և հարակից տարածքները։ Արցախն արևմուտքում սահմանակցում է Հայաստանին, հարավում՝ Իրանի Իսլամական Հանրապետությանը, իսկ ամբողջ արևելքում՝ Ադրբեջանական Հանրապետությանը։ Մայրաքաղաքը և խոշորագույն քաղաքը Ստեփանակերտն է, որը նաև երկրի վարչական, մշակութային և տնտեսական կենտրոնն է։ Արցախի աշխարհագրական դիրքը լեռնային է։ Ամենաբարձր կետը Գոմշասարն է՝ 3724 մետր բարձրությամբ։ Պատմական աղբյուրներում Արցախն առաջին անգամ հիշատակված է մ.թ.ա. 8-րդ դարում` Վանի թագավորության սեպագիր արձանագրություններում: Պատմական Հայաստանի այս երկրամասում է Մեծ Հայքի արքա Տիգրան Մեծը կառուցել Տիգրանակերտ քաղաքը։ Ուշհինաշխարհյան և վաղմիջնադարյան ժամանակաշրջաններում Արցախը եղել է հայկական թագավորությունների կազմի մեջ, որպես անբաժան մասը: 5-րդ դարում Արշակունյաց թագավորության անկումից հետո Արցախում որոշակի ընդմիջումներով պահպանվել են հայկական պետականության բեկորները։ Այս շրջանից ի վեր տեղաբնակները մասնակցել են պարսկական լծի դեմ հայ ժողովրդի ազգային-ազատագրական պայքարին։ -16-17-րդ դդ. Հայաստանը դարձավ թուրք-պարսկական պատերազմների թատերաբեմ։ 1555 թ. պատերազմող կողմերն Ամասիայում հաշտություն կնքեցին։ Այսրկովկասն անցավ Պարսկաստանի գերիշխանության տակ։16-րդ դարում պարսկահպատակ տարածքներում ստեղծվեցին ռազմա-վարչական երեք միավորներ՝ Շիրվանի, Չուխուր Սադի Երևան և Նախիջևան և Ղարաբաղի բեկլարբեկությունները։1580 թ. թուրք զորավար Մուստաֆա Լալա-փաշայի զորքերը ներխուժեցին Ղարաբաղ, այնուհետև ավերեցին Երևանն ու հասան Գեղարքունիք։ Հայոց հողի վրա թուրք-պարսկական բախումները շարունակվեցին մինչև 1639 թ. և ավարտվեցին Կոստանդնուպոլսում կնքված հաշտության պայմանագրով։ Պարսկաստանին անցան Հայաստանի արևելյան նահանգները՝ Գուգարքը, Շիրակը, Արարատյան դաշտը, Սյունիքն ու Արցախը և Վասպուրականի արևելյան հատվածը։ Այդ ժամանակահատվածում, գտնվելով պարսկական տիրապետության տակ, Արցախի մելիքություններն ունեին ներքին ինքնավարություն և դրանով իսկ ստեղծում էին մի ինքնատիպ մշակույթ։ Երկրամասում խաղաղություն պահպանելու համար, Արցախի մելիքները, լեռնային անմատչելի ծերպերում տասնյակ ամրոցներ կառուցեցին։ Եվ դրանով իսկ շարունակում էին պահպանել հայկական պետականությունը։՛

ԵՎ վերջոում կուզեմ ավելացնել որ իմ Պապիկը Սերգեյ Սարգսյանը մասնակցել է 1988 թվականի շարժմանը և պատերազմին,1992-1993 թվականի շուշիի ազատագրմանը Նյութը պատրաստել է Գևորգ Մխեյանը:

Հայկական Լեռնաշխարհը Հայերի Հայրենիք
Հայկական Լեռնաշխարհը Հայերի Հայրենիք Աշխարհի բոլոր չողովուրրդը ունի իր հայրենիքը:Դա այն վայրնե որտեղ դու ապրումես և կերտում քո պատմությունը:Հին ժամանակներում մարդիկ ապրելեն այն վայրերում որտեղ եղելն գոյատեվելու պայմաներ :Իսկ հետո նրանք տեղափոծվելեն այլ վայրեր որտեղ սկսելեն բնակվել:Կան ազգեր որոնք սկզբից ձևաորվելով մի մեծ տարածքի վրա մշտապես բնակվելեն:Այդպիսին են հին ու բնիկ ազգերից են Հայերը:Հայերի Հայրենիքը կոչվում է Հայաստան :Այն ընգրկում է ամբողջ Հայկական լեռաշխարհը :Հայրենիքը սրբացվել է և ժողովրդի հիշողության մեջ մնացել է որպես առասպելներով, լեգենդներով ու լիքը պատմություներով :Հայրենի հողը պաշտպանելը յուրաքանչյուր հայի համար պարտք և իրավուք է : Հայկական լեռնաշխարհի դիրքը ու սահմաները: Հայկական լեռնաշխարհն ունի գերազանցապես լեռնային տեղանք:Ամբողջ տարածքը լի է լեռնաշխթաներով ու խոր դորերով կան նաև դաշտեր և հովիտներ:Ընդհանուր առմամբ Հայաստանի տարածքը հարևան երկրների համեմատ բարձր է դրա համար հաճախ անվանում են Հայակական բարձրավանդակ:Օտարները Հայաստանը կոչել են Արմենիա:Նաև Հյուսիսում Կոր գետն է արևեկքոմ Կասպից ծովը ու Ուրմիա լիճը : Լեռնաշխարհի կենտրոնական մասը կոչվում է միջաշխարհ:Ամնեբարձր լեռը հայկական բարձրավանդակի մեժ Արարատն է որը կոչվումեն նաև Մասիս անունով :Այն ծովի մակարդակից բարձր է 5165 մ. բարձրություն:Ըստ աստվածաշնչից պատմություներից մեկում նոյան տապանը կանգ է առել Արարատի գագաթին :Արարատ լեռը հայերի համար համարվում է սրբազան լեռ:Հայկական լեռնաշխարհի կենտրոնական մասում Արարատից անմիջապես արևմուտք:Հայաստանի Հանրապետության լեռը Արագածն է այն ունի 4096 Մ Բարձրություն:Արագածի գագաթին է գտնվում Հայոց առաջին կաթողիկոս Գրիգոր Լուսաորիչի կանթեղը:Հայաստանի բոլոր լեռները հրաբխային հանգած գագաթներ են բայց կա մի գագաթ Թոնդուրեկը, որը այսորել գործող է: